Nghệ Thuật Hát Bội Bình Định 

Hát Bội có từ thời Trần (1226 - 1399), thịnh hành ở khu vực miền Trung, đặc biệt là Bình Định. Chính vì vậy mà ngày nay người ta gọi là Nghệ thuật Hát Bội Bình Định vì Bình Định được xem là “nôi” sản sinh nghệ thuật tuồng (hát bội). Trong đó, danh nhân Đào Tấn được xem là “Hậu tổ” của nghệ thuật tuồng - hát bội Bình Định với các tác phẩm tuồng nổi tiếng: Hộ sanh đàn, Cổ Thành, Trầm Hương Các... 
Như chúng ta đều biết trong nghệ thuật hát bội (nhất là hát bội Bình Định càng rõ nét) có hai bộ phận chủ yếu cấu thành: hát và múa. Hát giữ vai trò cuốn hút người xem bằng thẩm mỹ thính giác; múa giữ vai trò cuốn hút người xem bằng thẩm mỹ thị giác. Nói một cách nôm na là hát hay và múa đẹp là hai phương tiện cơ bản đưa nghệ thuật đi vào lòng người bằng hai con đường bằng mắt và bằng tai.
Hát Bội là lối hát có tám sân khấu đấu lưng nhau với các kép, nghệ sĩ tạo thành sân khấu tám mặt, hát chung một tuồng (vở) cùng lúc. Hướng Tây Bắc (thuộc cung Càn, tượng trưng cho Trời) dành cho vua, hoàng thân quốc thích và các quan đại thần thưởng lãm; các cửa sân khấu khác dành cho các hạng tuỳ tùng theo thứ bậc, phẩm hàm và cho thứ dân ai cũng được xem. "Bội" là gấp lên, nhân lên, để sân khấu trở thành tám tấm gương phản chiếu cuộc đời thực. 

Nghệ thuật Hát Bội Bình Định 

Ông tổ của nghề Hát Bội là Đào Duy Từ, người đặt nền móng cho các tuồng Hát Bội và tổ chức nhiều đoàn hát, đến nay vẫn lưu truyền. Đến cuối thế kỷ XVIII,  thêm cây đại thụ của làng Hát Bội là Đào Tấn, người lập ra Học bộ đình - trường dạy Hát Bội và biểu diễn Hát Bội tại làng Vinh Thạnh, chủ biên trên 40 vở Hát Bội. 
Ca từ Hát Bội phản ánh tình cảm của con người, như: tình vua tôi, cha con, mẹ con và bạn hữu,... Các tuồng Hát Bội thường có nội dung răn dạy, giáo dục lễ nghĩa, cách đối nhân xử thế, ca ngợi cái tốt đẹp, cao cả và phê phán thói hư, tật xấu. Hát Bội cũng được trình diễn trong các lễ hội, để cầu xin thần linh ban cho mưa thuận gió hòa, sóng yên biển lặng, gặp điều may mắn. 
Trong nghệ thuật Hát Bội, có hai yếu tố cơ bản là hát và múa võ. Người hát sử dụng lối hát nhấn nhá, mang âm hưởng của tiếng địa phương, kết hợp rất hài hòa với các điệu múa võ cổ truyền Bình Định và được hỗ trợ bởi nhiều nhạc cụ dân tộc, đặc biệt là trống. Bên cạnh đó, hầu hết các loại binh khí của võ cổ truyền Bình Định đều góp mặt trên sân khấu Hát Bội như song kiếm, song phủ, độc phủ, đao, thương, siêu côn… nên khả năng biểu hiện dạng thức chiến đấu của những cuộc giao tranh trong sử sách là trực tiếp, vô cùng sinh động. Vì thế, Hát Bội đòi hỏi người diễn phải biết võ nghệ và sử dụng thuần thục các loại binh khí để biến võ thuật đời thường thành những hành vi chiến đấu, giao tranh đầy tính nghệ thuật trên sân khấu. Muốn múa đẹp thì phải học võ. Võ thuật vốn là một môn nghệ thuật độc lập, đối với cuộc sống nó có nhu cầu riêng, chức năng riêng của nó là làm tăng sức lực của con người. Thế nhưng khi nó được gia nhập vào nghệ thuật hát bội với tư cách là một thành viên trong cơ cấu tổng hợp của nghệ thuật hát bội, nó vừa vẫn giữ trọn vẹn chức năng vốn có của nó, vừa phát huy tác dụng nghệ thuật biểu diễn tâm lý của con người, làm tăng vẻ đẹp phục vụ cuộc sống của con người.

Nghệ thuật Hát Bội Bình Định 

Múa trong sân khấu hát bội chúng ta thấy do hai yếu tố tạo nên: yếu tố võ thuật và yếu tố cuộc sống. Yếu tố cuộc sống là các linh hồn của múa, yếu tố võ thuật là thể xác của múa, nhờ có yếu tố võ thuật mới có thể làm đẹp (tức là cái mà người ta thường gọi là mỹ hóa) yếu tố cuộc sống, tạo nên cái gọi là thẩm mỹ thị giác vừa nói trên. Không có yếu tố võ thuật thì các hiện tượng cuộc sống với trạng thái tự nhiên của hát bội khác gì kịch nói. Không có yếu tố võ thuật thì không gian và thời gian sân khấu hát bội không thể nới rộng đến mức có thể biểu hiện trực tiếp một cách sinh động con ngựa trên sân khấu, nếu là ở kịch nói thì đành... bó tay. Cũng không chỉ có thế, hầu hết các loại binh khí của võ thuật đều thu nhập vào sân khấu hát bội như song kiếm, độc kiếm, song phũ, độc phũ, đao, thương, siêu, côn… Nhờ vậy mà sân khấu hát bội mới có khả năng biểu diễn chiến tranh (cố nhiên là dạng thức chiến tranh ngày xưa) một cách trực tiếp. Nếu người diễn viên hát bội không biết võ nghệ thì làm sao sử dụng binh khí rồi biến chế võ thuật thành thứ chiến tranh của nghệ thuật.
Nghệ thuật trang điểm, trang trí cho các vai diễn của Hát Bội cũng mang yếu tố đặc sắc, tạo nên nét riêng cho từng nhân vật, mỗi khuôn mặt thể hiện một tính cách hết sức đặc trưng. Hát Bội có giá trị nghệ thuật cao với tiếng kèn, nhịp trống, điệu đàn cò… diễn tả các cung bậc tình cảm: vui, buồn, yêu, ghét, hờn giận, đau thương, ai oán…, lúc hùng tráng, lúc vui vẻ, khi lại đau đớn, bi thương… hóa cùng các điệu hát phách, lối… làm cho người xem cảm động, say mê. 

Nghệ thuật Hát Bội Bình Định 

Trên địa bàn tỉnh Bình Định hiện có Nhà hát Tuồng Đào Tấn vẫn đang hoạt động, lưu giữ, trình diễn những vở Hát Bội cổ truyền. Ngoài ra, còn có trên mười đoàn Hát Bội không chuyên, liên tục trình diễn và truyền dạy loại hình nghệ thuật truyền thống này cho các thế hệ trẻ. Ở các vùng nông thôn, những nhóm Hát Bội thường xuyên trình diễn trong các sự kiện mang tính cộng đồng của làng, xóm hay các dịp hiếu hỉ của gia đình. Trải qua hàng trăm năm, Hát Bội vẫn được người dân Bình Định liên tục duy trì, thực hành và truyền dạy cho các thế hệ kế tiếp. Hát bội ở Bình Định như đã ăn sâu vào máu thịt, thói quen của nhiều người dân nơi đây. 
Với những giá trị đặc sắc trên, Hát Bội Bình Định đã được Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia theo Quyết định số 2684/QĐ-BVHTTDL ngày 25 tháng 8 năm 2014. 
Ngày nay, du lịch văn hóa đã trở thành một khái niệm được nhiều du khách yêu bộ môn này, du khách thường kết hợp đi du lịch với việc tìm hiểu, thưởng thức Hát bội ngay tại vùng đất này. Điều này đã góp phần không nhỏ, làm cho Hát bội ở miền đất võ đang trở thành một khái niệm ngày càng thêm thân quen đến du khách nhiều hơn.